مسعود بهنود دربارۀ کتاب «کاشی و کاشی‌کاران طهران در عصر قاجار»

بعضی کتاب‌ها هستند که بیشتر از آنکه خوانده بشن، دیده می‌شن. ولی این مانع از اون نیست که آدم ازشون لذت نبره. کتاب «کاشی و کاشی‌کاران طهران در عصر قاجار» یه کتاب تازه ایست.

کیانوش معتقدی، که قبلا هم کارهای خوبی، هم زیبا و هم معنادار کرده‌است در این زمینه‌ها، این بار هم ۱۰ سال برای پژوهش میدانی روی مجموعه نفیس کاشی‌های باقی‌مانده از دوره قاجار مطالعه کرده. تحولات تصویری‌شون رو در ابنیه سلطنتی قاجار، تو دارالخلافه تهران و غیره دیده. در این کتاب، علاوه بر بررسی پیشینه ساخت کاشی و خشت‌های لعاب دار، از دیرباز تا سده سیزدهم هجری، شیوه ساختشون رو، کاشی کاران طهرانی در عصر ناصرالدین شاه تا انقلاب مشروطه اینا همه توش حک شده. ۴۰۰ تا نمونه پیدا کرده از انواع کاشی‌های هفت رنگ و زیرلعابی و … اینا همه تو کاخ‌ها و بناهای تهران با کیفیت عالی منتشر شده. از جمله بناهایی که کاشی اونها برای نخستین بار در این کتاب منتشر شده می‌شه به کاشی های کاخ سلطنت آباد، کاخ گلستان، عمارت مسعودیه، خانه مقدم، خانه قوام السلطنه، خانه فرمان فرمایان و مسجد سپه سالار اشاره کرد.

اما اونچه که اینجا به این شیرینی دامن میزنه، این است که حتی عصر ما یعنی شصت و چند سال پیش من به یاد می‌آورم در دوران کودکی که چقدر بی‌رحمی میشد با این کاشی‌ها، با میخ، با وسایل خاصی بچه‌ها به عنوان سرگرمی؛ درحالی که هرکدوم از این‌ها بعدا معلوم شد که سراغشون رو باید در موزه‌های معتبر جهان گرفت و بسیار کارهای قیمتی هستند. به هرحال کاری که کیانوش معتقدی کرده کار بسیار مهمی است و نتیجش کتاب نفیسی است که در دست ماست «کاشی و کاشی کاران طهران در عصر قاجار».

کشور ایران به دلیل موقعیت جغرافی و تاریخی‌اش، از دیرباز تا کنون میزبان اقوام و فرهنگ‌های مختلف بوده و از تاریخچه هنری غنی و چند هزارساله‌ای برخوردار است. کاشی و کاشی‌کاری یکی از کهن‌ترین هنر‌های ایران و از جمله عناصر کلیدی در تزئینات وابسته به معماری ایران به شمار می‌آید. بعد از به سلطنت رسیدن قاجار و انتخاب طهران به عنوان پایتخت، سبک کاشی‌کاری ابنیه طهران در دوران فتحعلی ‌شاه تحت تاثیر مستقیم مکتب کاشی‌کاری شیراز بود. سفالگران و کاشی‌سازان عهد ناصری رونق تازه‌ای به این هنر دادند و حجم بالای تولید کارگاه‌ها در کنار نوآوری‌های تکنیکی در ساخت بدنه و تاثیر فناوری‌های نو همچون چاپ و عکاسی و شیوه نقاشی زیرلعابی مسبب زایش سبک اختصاصی برای کاشی و کاشی‌نگاران طهران شد.

پس از توسعه طهران در سال ۱۲۸۴ قمری و با افزایش مهاجرت استادکاران شیرازی و اصفهانی به دارالخلافه طهران، برخی نقش‌مایه‌ها شیوه‌های تولید و رنگ‌آمیزی کاشی‌های پایتخت متحول گردید و ساخت‌وسازهای درون ارگ سلطنتی و بخصوص کاخ های جدیدی که به دستور ناصرالدین شاه در خارج از تهران ساخته شد، فرصتی را فراهم کرد تا کاشی‌سازان نمونه‌های ممتازی از انواع کاشی‌های هفت‌رنگی و زیرلعابی را برای تزئین بناهای سلطنتی همچون کاخ گلستان، کاخ سلطنت‌آباد و دیگر ابنیه سلطنتی تهیه و تولید کنند. در ادامه و به واسطه افزایش سفارش‌های خارجی‌های مقیم طهران همچون مرداک اسمیت و موسیو لومر و حمایت آن‌ها از کاشی‌های تصویری و گاه بازتولید آثار سبک قدیم سطح کیفی کاشی‌های طهران بالا رفت و در مواردی تکنیک‌های فراموش‌شده‌ای چون زرین‌فام بدست کاشی‌سازان مشهوری چون استاد علی‌محمد اصفهانی دوباره احیا شد.

در اینجا موضوع کاشی به عنوان یک عنصر تزئینی در معماری ایرانی با توجه به کارکردهای تصویری و سبک نقاشی آن طبقه‌بندی شده است. در همین راستا طبقه‌بندی کاشی‌های دوره قاجار در این کتاب از نظر مضامین و داستان‌های روایی به شرح زیر است:
باستان‌گرایی
داستان‌های عاشقانه و مجالس بزم
داستان‌های مذهبی
پرتره‌های شخصیت‌هایی همچون شاه و شاهزاده‌ها، علما، دراویش، اصناف، زنان و فرشته‌ها
و مناظر اروپایی، طبیعت بی‌جان و پرتره‌های خارجی
از جمله مضامینی است که در کتاب حاضر مورد بررسی قرار گرفته و بسیاری از تصاویر این کاشی‌ها برای نخستین بار منتشر شده‌اند.