پادشاهان قاجار: محمدشاه و دوران تغییرات

محمدشاه قاجار، سومین پادشاه سلسله قاجار، پس از درگذشت فتحعلی شاه به قدرت رسید. دوران حکومت او از نظر سیاسی و اجتماعی، دوره‌ای پرتلاطم و پیچیده بود. او که شخصیت و جسمی نسبتاً ضعیف داشت، با مشکلات فراوانی در اداره کشور روبه‌رو شد. بااین‌حال، اقدامات و گرایش‌های او در برخی زمینه‌ها، به‌ویژه در مسیر اصلاحات ابتدایی، زمینه‌ساز تغییراتی شد که بعدها در دوره ناصرالدین شاه نمود بیشتری یافت.

به قدرت رسیدن محمدشاه

محمدشاه فرزند عباس‌میرزا و نوه فتحعلی شاه بود. پس از درگذشت فتحعلی شاه در سال ۱۸۳۴ میلادی (۱۲۵۰ قمری)، به‌رغم رقابت‌های داخلی شدید میان شاهزادگان قاجار، با پشتیبانی برخی درباریان و سرداران مهم از جمله صدراعظم پرنفوذ خود، حاجی میرزا آقاسی، توانست بر تخت سلطنت بنشیند. هرچند برخی شاهزادگان دیگر نیز ادعای تخت و تاج داشتند، اما ائتلافی از بزرگان و نظامیانِ همراه محمدشاه، زمینه به‌ قدرت رسیدن او را فراهم کرد. این دوره با درگیری‌هایی برای تثبیت سلطنت همراه بود که در نهایت به نفع محمدشاه پایان یافت.

ویژگی‌های شخصیتی محمدشاه

محمدشاه به بیماری نقرس (گاوْت) مبتلا بود و از این‌رو، اغلب درگیر دردهای جسمانی بود که بر خلق‌وخوی او تأثیر می‌گذاشت. منابع تاریخی، او را فردی نسبتاً کم‌حوصله، زودرنج و حساس معرفی کرده‌اند. همچنین، گرایش‌های مذهبی و سنتی او و اعتماد عمیقش به حاجی میرزا آقاسی، موجب می‌شد در بسیاری از امور دولت، نظر صدراعظم تعیین‌کننده باشد. این موضوع سبب افزایش نفوذ آقاسی در سیاست و گاه نارضایتی سایر رجال و درباریان می‌شد.

هنر و معماری در دوره محمدشاه

افت نسبی در مقایسه با دوره فتحعلی شاه

در دوران فتحعلی شاه، هنرِ درباری—به‌ویژه نقاشی و معماری‌های مجلل—رونق چشمگیری داشت. اما با روی کار آمدن محمدشاه، به‌دلیل شرایط نابسامان داخلی و درگیری‌های سیاسی، از تمرکز و بودجه دربار برای حمایت از پروژه‌های هنری و معماری کاسته شد. به بیان دیگر، اولویت‌های محمدشاه بیش از آنکه متوجه شکوه ظاهری دربار باشد، متوجه حل بحران‌های سیاسی و تثبیت قدرتش بود.

معماری مذهبی و بناهای مرتبط

با وجود کاهش شکوه در پروژه‌های هنری، گرایش‌های مذهبی محمدشاه در ساخت و مرمت برخی بناهای مذهبی مؤثر بود. در این دوره، کارهای عمرانی کوچک‌تری—مانند مرمت امامزاده‌ها، احداث یا بازسازی مساجد محلی در تهران و شهرهای دیگر—انجام شد. ازآن‌جاکه حاجی میرزا آقاسی نیز گرایش‌های صوفیانه و مذهبی داشت، بخشی از توجه دربار به سمت بناهای مرتبط با آیین‌های مذهبی و صوفیانه معطوف بود.

نکته مهم درباره «تکیه دولت»

ساخت بنای مشهور تکیه دولت که یکی از مهم‌ترین تکیه‌های دوره قاجار برای برگزاری مراسم تعزیه به‌شمار می‌رفت، در دوران ناصرالدین شاه آغاز شد (حدود سال ۱۸۶۸ میلادی/۱۲۸۵ قمری) و بیشتر شهرت آن نیز مرهون همان دوران است. برخلاف برخی روایت‌ها، هیچ سند معتبری دال بر آغاز ساخت تکیه دولت در روزگار محمدشاه وجود ندارد؛ بنابراین، انتساب شروع ساخت آن به دوره محمدشاه نادرست است. البته شاید مکان‌هایی برای برگزاری مراسم عزاداری در آن زمان به‌صورت موقت یا در ابعاد محدودتر وجود داشت، اما تکیه دولت مشهور و عظیم، محصول دورانی بعد از محمدشاه است.

هنرهای تجسمی و فرش

باوجود کاهش بودجه و حمایت‌های درباری، برخی هنرهای بومی مانند فرش‌بافی و نیز صنایع دستی متکی بر سنت‌های قاجاری در این دوره ادامه یافت و آثار نفیس این دوران همچنان در بعضی موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی دیده می‌شود. نقاشی درباری نیز با وجود افت نسبی، تحت تأثیر مکتب هنری زمان فتحعلی شاه هنوز ادامه داشت، گرچه شکوه و تکثر آن کمتر از گذشته بود.

پایان حکومت محمدشاه

سال‌های پایانی حکومت محمدشاه با تشدید بیماری او و نیز بروز شورش‌ها و اختلافات داخلی همراه بود. او که در حدود چهلمین سال زندگی خود از دنیا رفت، توان مدیریت قدرتمند امور کشور را تا پایان عمر از دست داد. این ضعف در تثبیت اوضاع داخلی و دفاع از مرزها، باعث ناخرسندی بخشی از مردم و سرداران شد. سرانجام در سال ۱۸۴۸ میلادی (۱۲۶۴ قمری)، محمدشاه درگذشت و سلطنت به پسرش ناصرالدین شاه منتقل شد؛ دورانی که در آن، اصلاحات و تغییرات اجتماعی و هنری گسترده‌تری شکل گرفت.

میراث محمدشاه

باوجود اینکه دوران سلطنت محمدشاه دوره‌ای بحرانی و کم‌رمق از نظر حمایت درباری از هنر و معماری به‌شمار می‌رود، برخی اقدامات او و صدراعظمش در عرصه‌های سیاسی و اداری، زمینه‌ساز اصلاحاتی شد که در دوره ناصرالدین شاه تداوم و گسترش بیشتری یافت. حمایت‌های محدود او از ساخت و مرمت بناهای مذهبی نیز نشانگر نقش باورهای شخصی‌اش در شکل‌گیری هنر و معماری مذهبی آن زمان است.

در مجموع، محمدشاه را می‌توان شاهی دانست که در شرایطی دشوار بر تخت نشست و علی‌رغم ضعف‌های جسمی و محدودیت‌های سیاسی، دست‌کم توانست انتقال قدرت را به نسل بعدی قاجار میسر سازد و میراثی از ساختار سیاسی برجای بگذارد که ناصرالدین شاه بر پایه آن اصلاحات و تغییرات گسترده‌تری انجام داد.

جمع‌بندی

• محمدشاه قاجار (سومین پادشاه قاجار) پس از فتحعلی شاه به سلطنت رسید و گرچه دوران حکومتش پرتنش بود، زمینه برخی اصلاحات سیاسی و اجتماعی را فراهم کرد.
• وی بیماری نقرس داشت و همین امر در تصمیم‌گیری‌ها و خلق‌وخوی او تأثیر منفی گذاشت.
• در حوزه هنر و معماری، برخلاف شکوه دوره فتحعلی شاه، کاهش نسبی رونق دیده می‌شود. بااین‌حال، ساخت و مرمت بناهای مذهبی و ادامه سنت‌های هنری نظیر فرش‌بافی، مهم‌ترین یادگارهای این دوران به‌شمار می‌روند.
• تکیه دولت از شاهکارهای معماری مذهبی دوره قاجار، اما مربوط به دوران ناصرالدین شاه است و نباید آغاز ساخت آن را به دوره محمدشاه نسبت داد.
• محمدشاه حدوداً در ۴۰سالگی درگذشت و با مرگ او، فرزندش ناصرالدین شاه بر تخت نشست؛ شاهی که دوره‌اش را نقطه اوج اصلاحات و تحولات هنری و اجتماعی دوران قاجار می‌دانند.