معرفی کتاب «حافظ سعد و دربار بایسنغر سلطان»

کتاب «حافظ سعد و دربار بایسنغر سلطان» نوشته شیوا میهن در سال ۱۴۰۴ در ۱۳۸ صفحه به صورت گلاسه رنگی منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته‌است. 

کتاب حافظ سعد و دربار بایسنغر سلطان پژوهشی ارزشمند درباره نسخه‌های خطی و تاریخ کتابت در دوره تیموری است که به طور خاص بر فعالیت‌های هنری و ادبی در دربار بایسنغر سلطان تمرکز دارد. بایسنغر، شاهزاده تیموری، یکی از بزرگ‌ترین حامیان هنر و ادب ایران در سده نهم هجری قمری بود که با تأسیس کتابخانه و کارگاه کتابت خود در هرات، نقش مهمی در گسترش و شکوفایی نسخه‌پردازی ایرانی ایفا کرد.

این اثر، با معرفی نسخه‌ای مغفول از کتابخانه ینی جامع استانبول، به بررسی هویت کاتب آن، «سعد مشهدی»، می‌پردازد. این نسخه شامل دو متن «کنوز الودیعه من رموز الذریعه إلى مکام الشریعه» و ترجمه «الفرج بعد الشده و الضیقه» است که در سال ۸۳۳ قمری در هرات کتابت شده و تاکنون مورد پژوهش قرار نگرفته بود. مؤلف با بهره‌گیری از اسناد و شواهد هنری، تاریخی و ادبی تلاش می‌کند تا از رمز و راز هویت این کاتب پرده بردارد و پیوندهای او را با شاعری هم‌عصر به نام «حافظ سعد» روشن کند.

کتاب علاوه بر بررسی نسخه‌شناسی، به بازتاب‌های فرهنگی و ادبی دوران تیموری در هنر کتاب‌آرایی می‌پردازد. تیموریان، به‌ویژه بایسنغر سلطان، نقش بسزایی در گسترش هنر کتابت داشتند. حمایت آن‌ها از هنرمندان، خوشنویسان و نگارگران موجب خلق شاهکارهایی شد که هنوز هم در زمره نفیس‌ترین نسخه‌های خطی ایرانی قرار دارند. در این میان، رقابت میان شاهزادگان تیموری برای جذب هنرمندان و تأسیس کتابخانه‌های سلطنتی به اوج خود رسید و هرات به مرکز اصلی این فعالیت‌های فرهنگی بدل شد. کتابخانه بایسنغر سلطان، که در باغ سفید هرات تأسیس شد، یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی آن دوره بود که زیر نظر جعفر تبریزی، خوشنویس برجسته، به تولید نسخ خطی ارزشمند می‌پرداخت.

در این پژوهش، نویسنده با استناد به منابع معتبر، روند شکل‌گیری و توسعه کتابخانه‌های تیموری را بررسی کرده و نسخه‌های مهم تولیدشده در کارگاه بایسنغر را معرفی کرده است. از جمله نسخه‌های شاخص این دوره می‌توان به شاهنامه بایسنغری، خمسه نظامی و کلیله و دمنه اشاره کرد. این نسخ، که برخی از آن‌ها در کتابخانه‌های مهم جهان همچون کاخ گلستان، کتابخانه ملی ملک و کتابخانه توپقاپی سرای استانبول نگهداری می‌شوند، نشان‌دهنده اوج هنر کتابت و نگارگری تیموریان هستند.

یکی از نکات برجسته کتاب، بررسی تطبیقی شخصیت سعد مشهدی و حافظ سعد است. نویسنده با تحلیل اشعار و آثار برجای‌مانده، به این نتیجه می‌رسد که این دو نام ممکن است به یک فرد واحد اشاره داشته باشند. این کشف جدید می‌تواند درک بهتری از نقش شاعران و کاتبان در دربار بایسنغر و تأثیر آن‌ها بر ادبیات و هنر ایران ارائه دهد. به ویژه آنکه حافظ سعد در دیوان خود اشاراتی به ارتباطش با دربار بایسنغر داشته که تاکنون کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.

متن کتاب، علاوه بر تحلیل‌های تاریخی و نسخه‌شناسی، شامل بازخوانی و نقل بخش‌هایی از نسخه‌های مورد بحث است که بدون دخل و تصرف در شیوه نگارش اصلی ارائه شده‌اند. این ویژگی، اثر را به منبعی ارزشمند برای پژوهشگران نسخه‌های خطی، تاریخ هنر و ادبیات فارسی تبدیل کرده است.

در مجموع، حافظ سعد و دربار بایسنغر سلطان اثری جامع و دقیق در زمینه تاریخ کتابت تیموری است که با رویکردی علمی و مستند به تحلیل نسخه‌های خطی و شخصیت‌های مرتبط با آن‌ها می‌پردازد. این کتاب برای علاقه‌مندان به هنر، نسخه‌شناسی، تاریخ تیموریان و پژوهش‌های ادبی منبعی غنی و خواندنی خواهد بود.