معرفی کتاب «یادنامه کمال‌الملک»

کتاب «یادنامه کمال‌الملک» به کوشش علی دهباشی و داراب بهنام‌شباهنگ در سال ۱۴۰۲ منتشر شده‌است. این کتاب در ۵۶۰ صفحه به صورت رنگی در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته‌است.

کتاب یادنامه کمال‌الملک اثری ارزشمند و ماندگار در شناخت زندگی، آثار و نقش تاریخی یکی از برجسته‌ترین چهره‌های هنر ایران در یکصد سال اخیر است. این کتاب با گردآوری مهم‌ترین مقالات، اسناد و تصاویر درباره کمال‌الملک، نه تنها زندگی‌نامه‌ای جامع از این استاد بزرگ فراهم کرده، بلکه تصویری روشن از تحولات نقاشی ایران از اواخر دوره ناصری تا دوران پهلوی اول ارائه می‌دهد.

کمال‌الملک، با نام اصلی محمد غفاری، در سال ۱۲۶۴ هجری قمری در کاشان، در خانواده‌ای که ریشه در سنت هنری داشت، دیده به جهان گشود. خاندان غفاری، به ویژه چهره‌هایی چون صنیع‌الملک و آقامیرزا بزرگ، نقش مهمی در تداوم و شکوفایی هنر نقاشی ایرانی داشتند و کمال‌الملک در امتداد این میراث، هنر نقاشی ایران را به افق‌های نوینی رساند. او در نوجوانی به تهران آمد و در مدرسه دارالفنون تحصیل کرد؛ جایی که استعدادش به چشم ناصرالدین شاه آمد و زندگی حرفه‌ای او با ورود به دربار قاجار آغاز شد.

کتاب یادنامه کمال‌الملک روایت می‌کند که چگونه حمایت شاهانه و امکانات درباری، زمینه خلق آثاری سترگ از کمال‌الملک را فراهم آورد. آثار اولیه او که بالغ بر یکصد و هفتاد تابلوست، حاصل این دوران است. شاهکارهایی همچون «تالار آینه» که روایت شده سال‌ها وقت و دقت او را گرفت، تنها بخشی از میراث ارزشمند اوست. در سال ۱۳۱۰ هجری قمری، ناصرالدین شاه لقب پرافتخار کمال‌الملک را به محمد غفاری اعطا کرد؛ لقبی که جایگاه ویژه او را در میان نقاشان زمان تثبیت کرد.

یکی از نقاط عطف زندگی کمال‌الملک، سفر سه ساله او به اروپا بود. کتاب به تفصیل شرح می‌دهد که چگونه او در موزه‌های معتبر فلورانس، لوور و ورسای، به مطالعه دقیق آثار بزرگان نقاشی پرداخت و توانست با بازسازی درخشان تابلوهایی از رامبراند و دیگر اساتید، تسلط فنی و بین‌المللی خود را به نمایش بگذارد. این سفر تجربه‌ای ژرف در کارنامه هنری او ایجاد کرد و باعث شد در بازگشت به ایران، با سبکی پخته‌تر و تکنیکی فراتر از دیگران شناخته شود.

اما زندگی کمال‌الملک خالی از رنج و چالش نبود. کتاب به ظرافت به توطئه‌ها و حسادت‌های درباری که پس از بازگشت گریبان او را گرفت، اشاره می‌کند. کمال‌الملک ناگزیر از فضای مسموم دربار گریخت و به بهانه زیارت عتبات به عراق رفت. در این مهاجرت، برخی از آثار ماندگار خود همچون «فالگیر بغدادی» و «میدان کربلا» را آفرید که نمونه‌هایی درخشان از بلوغ هنری او به شمار می‌روند.

یکی از ویژگی‌های مهم یادنامه کمال‌الملک، رعایت اصالت در بازچاپ مقالات و اسناد است. گردآورندگان کوشیده‌اند ضمن حروفچینی مجدد، وفاداری کامل به متن‌های اولیه را حفظ کنند تا لحن، سبک و محتوای اصلی مقالات دست‌نخورده بماند. همچنین در پایان کتاب، بخشی تحت عنوان «کتابشناسی کمال‌الملک» آمده که علاوه بر منابع مورد استفاده در مقالات کتاب، سایر منابع مرتبط با زندگی و آثار او را نیز معرفی می‌کند؛ منبعی بسیار سودمند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان جدی هنر ایران.

مقالات این مجموعه به ترتیب تاریخی تنظیم شده‌اند تا خوانندگان بتوانند سیر زندگی و تحولات هنری کمال‌الملک را گام به گام دنبال کنند. این چینش زمانی کمک می‌کند که نقش این استاد در انتقال سنت‌های هنری گذشته به دوره جدید و تأثیرگذاری او در زمینه‌سازی برای تغییرات بعدی هنر معاصر ایران بهتر درک شود.

در مجموع، یادنامه کمال‌الملک اثری پژوهشی، مستند و خواندنی است که زندگی پرماجرای یکی از نمادین‌ترین چهره‌های فرهنگ و هنر ایران را به تصویر می‌کشد. این کتاب نه تنها یادآور نبوغ فردی کمال‌الملک است، بلکه سندی گویای تحولات اجتماعی، سیاسی و هنری ایران در یکی از حساس‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر به شمار می‌آید. مطالعه این کتاب برای تمامی علاقه‌مندان به تاریخ هنر، پژوهشگران و دوستداران فرهنگ ایرانی، فرصتی مغتنم برای درک بهتر از جایگاه والای کمال‌الملک در هنر ایران خواهد بود.