معرفی کتاب «نگارستان خاقان»

کتاب «نگارستان خاقان» نوشته کیانوش معتقدی و نوشین حاجی‌غلام‌رضایی در سال ۱۴۰۳ منتشر شده و به چاپ دوم رسیده‌است. این کتاب هفتمین عنوان از مجموعه «مطالعات هنر و معماری قاجار» نشر دانیار است و در ۱۸۴ صفحه به صورت گلاسه در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته‌است.

کتاب نگارستان خاقان تلاشی جامع و ارزشمند در مستندسازی و تحلیل تاریخ معماری سلطنتی دوره فتحعلی‌شاه قاجار است؛ دورانی که پس از آشفتگی‌های پس از سقوط صفویان، یکی از نقاط عطف در تثبیت دوباره نظم سیاسی و بازتعریف هنر در بستر ساختار سلطنتی ایران به شمار می‌آید. با اتکا به منابع مکتوب، نقاشی‌ها، اسناد تاریخی، سفرنامه‌ها و حتی عکس‌های دوره ناصری، این اثر تصویری نسبتاً جامع از روند شکل‌گیری، توسعه، شکوه و در نهایت زوال برخی از مهم‌ترین کاخ‌ها و عمارت‌های سلطنتی آن دوره را ارائه می‌دهد.

فتحعلی‌شاه، دومین پادشاه قاجار، در پی تثبیت سلطنت و تقویت مشروعیت شیعی خود، نه تنها به سرکوب مخالفان و سامان‌بخشی به حکومت پرداخت، بلکه به توسعه‌ی سازوکارهای فرهنگی و هنری نیز توجهی خاص نشان داد. او که بر بستر آرامش نسبی حاصل از پایان دوران فترت حاکمیت یافت، بستر مناسبی را برای احیای شکوه سلطنتی و ترویج مظاهر قدرت از طریق معماری فراهم ساخت. در همین دوران است که ساخت کاخ‌ها، اقامتگاه‌های سلطنتی و بناهای آیینی وارد مرحله‌ای تازه می‌شود که تلفیقی از وفاداری به سنت‌های پیشین معماری ایران و گرایش‌های نوظهور ناشی از تماس با غرب است.

نگارستان خاقان به شکل خاص تمرکز خود را بر معرفی و تحلیل ده کاخ مهم از دوران فتحعلی‌شاه قرار داده است. برخی از این کاخ‌ها همچنان پابرجا هستند، در حالی‌که بسیاری دیگر در گذر زمان تخریب شده یا به کلی از میان رفته‌اند. ویژگی برجسته این پژوهش، استفاده‌ی هم‌زمان از انواع داده‌های تاریخی اعم از نقشه‌ها، نگاره‌ها، طراحی‌ها، نسخه‌های خطی و همچنین تصاویر تاریخی است که در کنار هم تصویر نسبتاً روشنی از ماهیت کالبدی و زیبایی‌شناختی معماری سلطنتی قاجاری فراهم می‌سازند.

نویسندگان در مسیر این پژوهش توانسته‌اند نسخه‌ای خطی و ناشناخته از دوره قاجار را نیز در آرشیو کتابخانه ملی ایران شناسایی و خوانش کنند. این نسخه حاوی توصیفاتی مفصل و دقیق از کاخ‌های دوره فتحعلی‌شاه است که بخش‌هایی از آن برای نخستین‌بار در متن این کتاب منتشر شده و در آغاز هر فصل، به‌منزله مقدمه‌ای اصیل و ارزشمند درج گردیده است.

از منظر تاریخ‌نگاری هنر، این کتاب سهمی مهم در بازشناسی جنبه‌هایی از معماری سلطنتی ایران ایفا می‌کند که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. در حالی‌که بیشتر پژوهش‌ها پیرامون دوره قاجار به موضوعاتی چون فرنگی‌سازی، تأثیرات غرب و تغییرات در نقاشی‌های درباری پرداخته‌اند، این اثر با تمرکز بر ساختارهای معماری و کاخ‌های سلطنتی به وجوهی از هنر این عصر می‌پردازد که ریشه در سنت دارد اما نشانه‌هایی از تحول و مدرنیته را نیز با خود حمل می‌کند.

کاخ‌های سلطنتی مورد مطالعه، نه تنها از نظر معماری بلکه از نظر تزئینات وابسته همچون گچ‌بری، آینه‌کاری، کاشی‌کاری و نقاشی‌های دیواری، جلوه‌هایی بی‌بدیل از ذوق هنری آن دوران را به نمایش می‌گذارند. بررسی تطبیقی میان این بناها و اسناد نوشتاری موجود، به خواننده این امکان را می‌دهد که سیر تحولات فرهنگی و هنری ایران عصر قاجار را در بستری واقعی و عینی دنبال کند.

در نهایت، نگارستان خاقان نه تنها یک مرجع بصری و تحلیلی برای علاقه‌مندان به تاریخ هنر و معماری ایران است، بلکه اثری مهم برای پژوهشگران مطالعات قاجار نیز به‌شمار می‌رود. این کتاب با اتکا بر شیوه‌ای توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع متنوع تاریخی و تصویری، توانسته است تصویری منسجم و روشنگر از معماری سلطنتی اوایل قاجار ارائه دهد و سهمی مهم در شناخت تاریخ هنر ایران ایفا کند.