معرفی کتاب «تصویر زن در هنر قاجار»

کتاب «تصویر زن در هنر قاجار» نوشته مونیعه شخب ابوضیا و نور سوبرزخان و ترجمه علیرضا بهارلو در سال ۱۴۰۱ منتشر شده و به چاپ سوم رسیده‌است. این کتاب چهارمین عنوان از مجموعه «مطالعات هنر و معماری قاجار» نشر دانیار است و در ۲۰۸ صفحه به صورت گلاسه رنگی در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته‌است.

کتاب «تصویر زن در هنر قاجار» ترجمه‌ی فارسی کاتالوگ نمایشگاهی است که با همین عنوان در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ در موزه‌ی هنر اسلامی دوحه (MIA) برگزار شد؛ نمایشگاهی که برای نخستین بار در خاورمیانه و در یکی از کشورهای عربی همسایه‌ی ایران به هنر عصر قاجار و به‌ویژه تصویر زن در آن دوره پرداخت. این کتاب، فراتر از یک گزارش تصویری ساده، در واقع حاصل پژوهشی عمیق درباره‌ی نمودهای زنانه در هنر قرن نوزدهم ایران است؛ عصری که از نظر هنری و فرهنگی بسیار پربار اما کمتر شناخته‌شده و حتی گاه مغفول واقع شده است.

دوران قاجار، که از اواخر سده‌ی هجدهم تا اوایل قرن بیستم میلادی را در بر می‌گیرد، دوره‌ای پیچیده و پرتلاطم در تاریخ ایران است. در این میان، بازنمایی تصویر زن در هنر این دوره، نشانگر تحولات گسترده‌ای در مفاهیم زیبایی، نقش‌های اجتماعی و فرهنگی و حتی سیاست‌های دیداری است. این کتاب با بهره‌گیری از آثار گوناگون، از نقاشی‌های آبرنگ و مرقع‌ها تا عکس‌ها، نسخه‌های خطی، جواهرات، قلمدان‌های لاکی و حتی بازآفرینی‌های هنرمندان معاصر، تصویری چندلایه و متکثر از زن قاجاری ارائه می‌دهد.

از ارزش‌های برجسته‌ی این مجموعه، ارائه‌ی آثاری است که برخی از آن‌ها برای نخستین بار از مجموعه‌ی دائمی موزه‌ی هنر اسلامی قطر در معرض دید قرار گرفته‌اند. همچنین استفاده از منابع مهمی همچون آرشیو دیجیتال «دنیاهای زنان در ایران عصر قاجار» متعلق به کتابخانه‌ی دانشگاه هاروارد، به این مجموعه غنای مستنداتی بخشیده که کمتر در منابع فارسی دیده شده است.

«تصویر زن در هنر قاجار» با رویکردی نوآورانه، به جای تمرکز بر تصاویر رسمی و درباری، به سراغ جنبه‌های کمتر دیده‌شده از زندگی روزمره‌ی زنان، زیبایی‌شناسی زنانه، حضور زن در فضاهای اشرافی، و جایگاه نمادین او در روایت‌های فرهنگی و هنری رفته است. این کتاب چهار محور اصلی را در بازنمایی تصویر زن دنبال می‌کند:
انگاره‌های زیبایی: بررسی سیر تحولات درک زیبایی زنانه و تعاریف فرهنگی از زنانگی در عصر قاجار؛
زندگی روزمره: نمایش حضور زنان در عرصه‌های عمومی و خصوصی و نقش آنان در زندگی اجتماعی؛
زن، قدرت و نزاکت: تحلیل جایگاه زنان در اشرافیت قاجاری و نشانه‌شناسی حضور آن‌ها در هنر رسمی؛
زن به‌مثابه نماد: پرداختن به بازتاب چهره‌های مؤنث در داستان‌های اسطوره‌ای و فرهنگی.

ویژگی منحصربه‌فرد کتاب، همراهی آن با آثاری از هنرمندان معاصر ایرانی چون شادی قدیریان، حجت امانی و محمود سبزی است که نشان می‌دهد چگونه تصویر زن قاجاری الهام‌بخش هنرمندان امروز نیز بوده و هست. این امر به‌روشنی پیوند میان سنت‌های تصویری گذشته و جست‌وجوهای هنری امروز را برجسته می‌سازد.

از سوی دیگر، این نمایشگاه و کتاب حاصل آن، در کنار سایر نمایشگاه‌های معتبر جهانی در زمینه‌ی هنر قاجار چون «نقاشی‌های سلطنتی ایران» (موزه بروکلین، ۱۹۹۸) و «ایران در مسیر مدرنیته» (موزه پرگامون، ۲۰۱۷) جای می‌گیرد و بر غنای مطالعات هنر قاجار می‌افزاید.

در مجموع، «تصویر زن در هنر قاجار» را می‌توان نمونه‌ای درخشان از همکاری بین‌المللی، پژوهش میان‌رشته‌ای، و بهره‌گیری از منابع موزه‌ای دانست که نه تنها تصویر تازه‌ای از زنان در عصر قاجار ارائه می‌دهد، بلکه ما را به بازاندیشی درباره‌ی مفاهیم زیبایی، جنسیت، و هویت در هنر اسلامی دعوت می‌کند. این کتاب به‌ویژه برای پژوهشگران تاریخ هنر، مطالعات جنسیت، ایران‌پژوهی، و علاقمندان به هنر تصویری دوران قاجار اثری خواندنی و ارزشمند است.