معرفی کتاب «شمایل‌نگاری مذهبی در هنر قاجار»

کتاب «کاشی و کاشی‌کاران طهران درعصر قاجار» نوشته علیرضا بهارلو در سال ۱۴۰۱ منتشر شده و به چاپ دوم رسیده‌است. این کتاب ششمین عنوان از مجموعه «مطالعات هنر و معماری قاجار» نشر دانیار است و در ۳۱۲ صفحه به صورت گلاسه رنگی در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته‌است.

کتاب شمایل‌نگاری مذهبی در هنر قاجار اثری پژوهشی و تحلیلی است که به یکی از مهم‌ترین و کم‌تر پرداخته‌شده‌ترین جنبه‌های هنر ایران در دوره‌ای حساس از تاریخ یعنی عصر قاجار می‌پردازد. در این دوره، شاهد شکوفایی نوع خاصی از هنر مذهبی هستیم که در دل توده‌های مردم رشد کرد و در کنار گرایش‌های رسمی و درباری، شکل مستقلی از تولید هنری را رقم زد. این کتاب با بررسی نظام‌مند شمایل‌نگاری مذهبی، می‌کوشد تا جایگاه این هنر را در ساختار اجتماعی، دینی، و حتی سیاسی عصر قاجار روشن سازد.

دوران قاجار که از اواخر قرن هجدهم میلادی آغاز شد، دربرگیرنده‌ی تغییرات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی چشمگیری بود. یکی از وجوه متمایز این دوره، تداوم و تقویت نقش مذهب تشیع در ساختار قدرت و در زندگی روزمره‌ی مردم بود. در این میان، حکومت قاجار برای کسب مشروعیت و تحکیم اقتدار خود، بیش از پیش به علما و شعائر دینی متوسل شد. بازتاب این فضا را می‌توان در آثار هنری مذهبی آن دوران، به‌ویژه در قالب شمایل‌نگاری، به‌خوبی مشاهده کرد.

شمایل‌نگاری مذهبی که در گذشته نیز سابقه‌ای طولانی در فرهنگ ایرانی داشته، در عصر قاجار به شکل چشمگیری توسعه یافت. این هنر نه‌تنها به ترسیم چهره‌هایی چون حضرت علی، امام حسین و دیگر شخصیت‌های مقدس تشیع محدود نشد، بلکه دامنه‌ی موضوعات آن گسترش یافت و شامل علما، عرفا و حتی پیامبران نیز شد. در واقع، شمایل‌نگاری قاجاری با ارائه‌ی تصاویر متعدد و متنوعی از بزرگان دین، به بستری بصری برای ترویج عقاید مذهبی و تثبیت باورهای دینی در میان مردم بدل شد.

اهمیت این تصاویر مذهبی زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم در آن دوره، بیش از ۹۰ درصد مردم از آموزش‌های رسمی و دانش نوین بی‌بهره بودند و تصویر، یکی از معدود ابزارهای ارتباطی مؤثر برای انتقال مفاهیم دینی و تقویت هویت مذهبی به‌شمار می‌رفت. شمایل‌ها در تکایا، حسینیه‌ها، بازارها و حتی منازل مردم حضور داشتند و به بخشی از زندگی روزمره بدل شده بودند.

کتاب حاضر با نگاهی تحلیلی و از دریچه‌ی تاریخ اجتماعی و فرهنگی، به بررسی این پدیده‌ی هنری می‌پردازد. نویسنده با بهره‌گیری از منابع متنوعی همچون متون تاریخی، سفرنامه‌ها، روایات دینی و آرشیوهای تصویری، تلاش کرده است تا بسترهای رشد و تحول این هنر را در دوره‌ی قاجار بازسازی کند. همچنین با کنار هم قرار دادن شواهد تصویری و متنی، جایگاه شمایل‌نگاری را در کنار دیگر اشکال هنر عامه، چون نقالی، تعزیه و پرده‌خوانی بررسی کرده و به تحلیل زیبایی‌شناسی آثار نیز پرداخته است.

در سال‌های اخیر، تمرکز پژوهش‌های هنری درباره‌ی دوره‌ی قاجار اغلب به حوزه‌ی دربار، فرنگی‌سازی و تأثیر هنر غرب محدود بوده است و کمتر به هنرهای مذهبی عامه‌پسند توجه شده است. از این منظر، این کتاب نه‌تنها خلأی پژوهشی را پر می‌کند، بلکه روایتی نو از فرهنگ بصری عصر قاجار ارائه می‌دهد. نویسنده در این اثر می‌کوشد نشان دهد که هنر مذهبی قاجاری صرفاً بازتابی منفعل از باورها نبوده، بلکه خود عاملی فعال در شکل‌گیری هویت دینی و اجتماعی مردم آن زمان بوده است.

از دیگر ویژگی‌های برجسته‌ی کتاب، طبقه‌بندی موضوعی شمایل‌ها به چهار دسته‌ی کلی شامل پیامبران، امامان و بزرگان شیعه، علما، و عرفاست. این دسته‌بندی به درک بهتر مضامین تصویرشده و ساختار فکری حاکم بر این آثار کمک شایانی می‌کند. همچنین، با ارائه‌ی ده‌ها تصویر نمونه از آثار شمایل‌نگاری قاجاری، خواننده با تنوع بصری و تکنیکی این هنر نیز آشنا می‌شود.

در مجموع، «شمایل‌نگاری مذهبی در هنر قاجار» کتابی است برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان تاریخ هنر ایران، که می‌خواهند با لایه‌ای کمتر دیده‌شده اما عمیق و اثرگذار از هنر مذهبی در ایران آشنا شوند. این اثر نه‌تنها به بررسی فرم و زیبایی‌شناسی شمایل‌ها می‌پردازد، بلکه آن‌ها را در بستری فرهنگی-اجتماعی مطالعه می‌کند و بر اهمیت آن‌ها در تحولات فکری و سیاسی دوره‌ی قاجار تأکید دارد. مطالعه‌ی این کتاب ما را با بخشی از تاریخ هنر آشنا می‌سازد که از دل مردم برخاسته و در دل تاریخ ایران جای گرفته است.