چهره‌نگاری درباری

هنر قاجار در گنجینه‌های روسیه تزاری

چهره‌نگاری درباری به بررسی آثار مهم و کمترشناخته‌شدۀ قاجاری موجود در موزه‌های ارمیتاژ، سن‌پترزبورگ، مسکو و موزهٔ ملی گرجستان می‌پردازد. این آثار بخشی از گنجینۀ هنری روسیۀ تزاری‌اند که پیوندی تاریخی با ایران عصر قاجار دارند.

دوران قاجار، عصر شکوفایی نقاشی و وفور تصویر بود. توجه ویژهٔ شاهان به تولید پرتره‌های سلطنتی و همزمان، گسترش بازنمایی قدرت در فضای دربار و جامعۀ عصر فتحعلی‌شاه، موجب رونق هنرهای دیداری در سطوح مختلف شد.

با آغاز عصر ناصری و گسترش روابط ایران با غرب، ورود رسانه‌های هنری جدید مانند عکاسی و چاپ، و همچنین سفرهای فرنگ شاهان و رجال قاجار، سبک چهره‌نگاری درباری دستخوش دگرگونی‌های ساختاری و معنایی تازه‌ای گردید.

مطالعۀ تاریخ نقاشی ایران در عصر قاجار، از منظر دوگانۀ تاریخ هنر و فرهنگ مادی، آخرین فصل از تاریخ سنّتیِ تحولات تصویر در جهان ایرانی به شمار می‌آید. هنر قاجار، به‌عنوان میراث دورۀ متأخر تاریخ ایران و هنری پیوندخورده با سیاست، جامعه، ادبیات و باورهای دینی، دارای ظرفیت‌ها و ویژگی‌های منحصربه‌فردی است.

یکی از خصوصیات مهم هنر نیمۀ اول قاجار، خلق الگوهای تازه با مضامین درباری بود که پس از تأیید شاه و تثبیت در ساختار کارگاه سلطنتی، به دفعات بازتولید می‌شد.

کتاب چهره‌نگاری درباری با هدف بررسی و ارزیابی این مجموعه‌ها، به‌ویژه آثاری که در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه و محمدشاه خلق و به گنجینه‌های روسیۀ تزاری راه یافته‌اند، تدوین شده است.

فصل پایانی کتاب، تکمله‌ای کوتاه بر تداوم سنت‌های تصویری آرمان‌گرایانۀ دورۀ نخست قاجار و آغاز زایش سبک‌ها و رویکردهای نوین در تصویرگری عینی عصر ناصری است؛ سبکی که تفاوت‌های بصری آشکاری با گذشته دارد.

در این مجلد، نقاشی‌های سلطنتی قاجار (در گنجینه‌های روسیه) بر اساس دو معیار «موضوع» و «مضمون» طبقه‌بندی شده و برای هر بخش، متن توصیفی ـ تحلیلی ارائه شده است. برای گردآوری و گزینش تصاویر و ترسیم روند تحولات تصویری، سه منبع اصلی به کار رفته است: بازدید مستقیم از موزه‌ها، مطالعهٔ کتاب‌ها و کاتالوگ‌ها، و استفاده از پایگاه‌های اینترنتی موزه‌ها و مجموعه‌ها.