شاهنامه بزرگ ایلخانی

ابوسعیدنامه: کهن‌ترین نسخه مصور شاهنامه از دوره ایلخانی

شاهنامه بزرگ ایلخانی که ابوالعلاء سودآور نام ابوسعیدنامه را برای آن پیشنهاد کرده، به بررسی یکی از منحصربه‌فردترین نسخه‌های مصوّر شاهنامه از روزگار ایلخانی می‌پردازد؛ نسخه‌ای که به احتمال فراوان کهن‌ترین نمونه شناخته‌شده در این حوزه است. به باور سودآور، این نسخه برای ابوسعید بهادرخان، فرمانروای ایلخانی، فراهم آمده و در دیباچۀ معروف دوست‌محمد بر مرقع بهرام‌میرزا نیز به آن اشاره شده است.

از دیدگاه نویسنده، نگاره‌های این شاهنامه از دو منظر تاریخی و سیاسی اهمیت دارند. او با بررسی دقیق پیشینۀ اوراق باقی‌مانده، شرایط خلق و ارتباط آن با حیات و مناسبات دربار ایلخانی را مورد تحلیل قرار داده و جهان‌بینی خالقان و حامیان این اثر ارزشمند را تبیین کرده است.

رویکرد سودآور به شاهنامۀ بزرگ ایلخانی ابعاد تازه‌ای را روشن می‌سازد؛ به‌ویژه در زمینه‌های سازماندهی تصاویر، هویت و پوشش شخصیت‌ها، و ترکیب‌بندی عناصر صحنه‌ها. روش‌شناسی او از تحلیل صوری نگاره‌ها آغاز می‌شود و به سوی تفسیر معنایی حرکت می‌کند، جایی که متن‌های همراه تصاویر و سرعنوان‌ها به‌عنوان شواهد پژوهشی به کار گرفته می‌شوند.

تحقیقات او درباره ۵۲ نگارۀ این شاهنامه نشان می‌دهد که این آثار «ذوجَنبَتِین» هستند؛ بدین معنا که هم ارزش هنری و هم کارکرد سیاسی دارند. به بیان دیگر، شاهنامۀ بزرگ ایلخانی را می‌توان بیانیه‌ای سیاسی دانست که مشروعیت پادشاهی ایلخانان مغول را در ایران با زبان تصویر و بر پایه سنت زیبایی‌شناسی ایرانی تقویت می‌کرد.

در شکل‌گیری این جریان هنری، نقش وزیران و صاحب‌منصبان ایرانی چشمگیر بود. آنان توانستند با بهره‌گیری از سنت‌های فرهنگی ایران و درآمیختن آن با آداب و رسوم بیگانگان حاکم، زمینه‌های پذیرش و تثبیت این آثار را فراهم کنند. در نتیجه، شاهنامۀ بزرگ ایلخانی نه‌تنها پاسخی به نیازهای سیاسی زمانه بود، بلکه آغازگر سنت تولید نسخه‌های نفیس در کارگاه‌های سلطنتی ایران نیز شد.